در جستجوی ایراهستان

ایراهستان سرزمینی مجهول برای تاریخ نویسان کنونی است که در این پست به شرح وقایع و محدوده ی ایراهستان از منابع تاریخی و نقشه های موجود می پردازیم. واقعاً ایراهستان کجاست؟            

ایراهستان سرزمینی با رشته کوه های نه چندان مرتفع به موازات ساحل در یک خط ممتد موازی از بندر کنگان تا بندر گاوبندی از ساحل خلیج فارس جدا می شود. این رشته کوه های ممتد به عنوان حصاری محکم از ورود مهاجمانی که از طریق دریا قصد تصرف و هجوم به ایران داشتند عمل می نموده است. ایراه کلمه ای است پهلوی و به معنای ساحل و پس کرانه که در مقابل زیراه به معنای دریا است. مورخان و جغرافی نویسان تا قرن ششم هجری قمری نواحی پس کرانه ای خلیج فارس یعنی حدفاصل بندر سیراف تا بندر عباس کنونی را به عنوان ایراهستان می شناخته اند.

 فارسنامه ابن بلخی نیز که در قرن پنجم هجری نگارش یافته در مورد ایراهستان چنین می نویسد: این اعمال ایراهستان و کران ( شهری باستانی در شمال شرقی دشت گله دار) همه در بیابان است و کران از اعمال سیراف است و گرمسیر به غایت چنانکه تابستان جز مردم آن ولایت آن جا مقام نتواند کرد از صعبی گرما و هیچ آب روان نباشد و نه کاریز و درختان خرمای ایشان بر روی زمین نباشد،کسی آب نیابد و خشک شود. پس به اندازه درختان خرما گوی عظیم هر جا به زمین فرو برند و خرما در آن گوها نشانده. چنانچه جز سه درخت پدید نباشد تا به زمستان گوها(گودال ها) از آب  باران پر شود و همه ساله درختان خرما سیراب شوند و این از نوادر است کی گویند کجاست کی درختان خرما در چاه کارند و این ایراهستان است.

«ابن بلخي»،جويم،كران و سيراف را از جمله مناطق «ايراهستان» ياد كرده است و در بعضي موارد اين ناحيه را كران ناميده است. ابن بلخی مهمترین مراکز ایراهستان را جویم و کران و سیراف می داند و در بعضی موارد حتی کران را مرکز ایراهستان می داند. کران به معنای کرانه و ساحل است و یکی از شهرهای مهم ایراهستان در دوره اشکانی و ساسانی است.

در قدیمی ترین کتاب نوشته شده تاریخ شاهی که مولف آن ناشناخته است به سال های 69 هجری قمری از کران به عنوان مرکز مهم ایراهستان نام برده شده است. در کتاب مذکور آمده است  میر ابودلف جاتی حکومت او بر تمام گرمسیرات و ایراهستان و سواحل از صحرای کندران تا لار جریس(گراش) و جویم و فال و کران و زم(جم) و سیراف نافذ بود.

میر ابودلف جاتی از طایفه جت ها بوده که خود را از نژاد ساسانیان می دانسته است که حکومت کران و ایراهستان را بر عهده داشته است.در طول تاریخ منطقه کران و گرمسیرات(ایراهستان) مدت ها به صورت مستقل از حکومت مرکزی به حیات خود ادامه داده است و به دلیل صعب العبور بودن مناطق آن و داشتن مردمانی سرکش و جنگجو و وجود قلاع زیاد در مناطق مختلف و روستاهای آن همواره از انقیاد حکام مرکزی خارج بوده است.

محدوده ایراهستان« طراح : هوشنگ مالکی مقدم»

کران همواره با نام ایراهستان همراه بوده و به عنوان مرکز مهم ایراهستان به شمار می آمده است.

محدوده ای که در خصوص ایراهستان در قبل از اسلام ذکر می کنند تا زمان قاجار و سال 1337 هجری قمری که در فارسنامه ناصریآورده شده است منطبق می باشد. حتی در تاریخ شاهی که مربوط به قبل از ورود اسلام به این ناحیه است به فراخی سرزمین ایراهستان و کران اشاره دارد؛ چنانچه آمده است: « ایراهستان مرغزار و علفخوار اصنام امم و پایگاه چارپای عرب و ترکمان و عجم بود». به نظر می رسد که نویسنده تاریخ شاهی در فصل بهار منطقه را رویت نموده و همین نقش قشلاق داشتن منطقه کران (گله دار) در گذشته،امروزه نیز ایفا می نماید. چنانچه قشلاق طوایف ترک علفزارهای گله دار و مناطق اطراف است.بر عکس ابن بلخی در فصل گرما و تابستان به منطقه کران وارد شده و از بی آبی و خشکی و صعبی زندگی این ناحیه سخن گفته است.هر چند که از عظمت کران جز خرابه هایی بیش نمانده است اما وضعیت آب و هوایی آن که بهاری پر از گل و سبزه و تابستان گرم و خشک دارد همچنان پابرجا و با مراتع وسیع نقش قشلاق عشایر بازی می کند.منطقه گله دار که شامل بخش های گله دار و اسیر است محدوده ی تقریبی کران می باشد. کران از قدیمی ترین نام منطقه گله دار است.

یاقوت کلمه ایراهستان را چنین آورده: ایراهستان به کسر(ها) و سکون(س) ساحل فارس به نام «ایراه» و از این نظر ساحل اردشیرخوره را ایراهستان می گویند که نزدیک دریاست. اگر به محدوده ای که ابن بلخی از ایراهستان ارائه کرده توجه نماییم محدوده ی شمال ایراهستان به جویم و کاریان و محدوده ی جنوبی آن به خلیج فارس و تا کورستان می رسیده است. محدوده مذکور  را حمدالله مستوفی به عنوان یکی از کوره های چهارگانه فارس می آورد.در حالیکه لار و شبانکاره را جدا و با هم آورده است و در پاره ای از منابع از لار در مجموعه ایراهستان سخن گفته نشده است.بر اساس این تقسیم بندی اگر به حدود فارس در قرن مذکور توجه کنیم وسعتی چندین برابر استان فارس کنونی داشته است. نام بردن کران به همراه ایراهستان به عنوان یکی از کوره ها نشان از عظمت و وسعت آن بوده است( قرن چهارم و پنجم). ایراهستان محدوده ای به وسعت حاشیه خلیج فارس، جم، کنگان، سیراف، از جنوب ، از شمال به خنج،کاریان تا به سیف آباد و از شرق به مناطق بستک،کورستان لنگه و از مغرب به دشتی،دشتستان،دژگاه،دارالمیزان... که مرکز ثقل این کوره،کران بوده است که در قیاس با دیگر مناطق بزرگ زیر مجموعه ایراهستان بزرگترین و در تمام منابع تاریخی ایراهستان با کران به عنوان مرکزیت آن نام برده می شود که نشان می دهد کران شهری بزرگ بوده است.

کوره های چهارگانه فارس شامل مناطق زیر است :

1-      کوره شاپورخوره (نواحی کازرون)

2-      کوره استخر (نواحی مرودشت)

3-      کوره داراب جرد ( داراب،فسا و جهرم)

4-      کوره اردشیر خوره که ایراهستان و کران در آن قرار داشته است.

یکی از چهار شهرستان بزرگ فارس،اردشیرخوره بوده که کران در مرکزیت آن بوده است.

با استناد به منابع تاریخی می توان ایراهستان را در محدوده ی سرزمین های خلیج فارس و با مرکزیت کران شهری که نابود شد شناخت. ایراهستان سرزمینی است که ریشه در تاریخ ناحیه گله دار دارد...

آثارهای باستانی محدوده ایراهستان

تمب بت ، آثار مکشوفه در روستای شلدان (احتمالاً کاخ هخامناشیان بوده است)

آثار تاریخی شهر باستانی سیراف (حوضچه های تاریخی)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

منابع : كتاب گله دار در گذر تاریخ٬نویسنده:ایوب محمودی لاری٬ایلاف۱۳۸۶

کتاب اوضاع تاریخی اجتماعی گله دار٬نویسنده:هوشنگ مالکی مقدم٬یاس زهراقم

کتاب سفرنامه گله دار٬نویسنده:دکتر جمشید صداقت کیش٬ایلاف شیراز

مرکز پژوهش و مطالعات باستان شناسی و تاریخ گله دار www.gallehdar.blogfa.com